Da li ste znali da nisu samo muškarci bili filozofi u staroj Grčkoj? Iako nijedna od njihovih knjiga nije sačuvana, i njihova imena su nam većinom nepoznata, bilo je mnogo velikih grčkih filozofkinja koje su volele mudrost (philo – voleti, sophia - mudrost).

U tekstu ćemo navesti neke od njih čiji uticaj je bio veliki i koje su spomenute u delima poznatih filozofa tog doba.

Žene filozofi u Antici

Postoje jasne reference o njihovom postojanju i uticaju koji su imale na dela nekih od najpoznatijih grčkih filozofa poput Platona, Pitagore ili Sokrata.

Temistokleja iz Delfa, 6. vek p.n.e.

Temistokleja iz Delfa (Θεμιστόκλεια) koju neki izvori navode i pod imenima Aristokleja ili Teokleja, živela je u 6. veku p.n.e. Poznata po znanju iz matematike, posebno je volela geometriju. Pitagora ju je nazivao svojom učiteljicom i veruje se da ga je naučila etici, geometriji i brojevima. Veruje se da je upravo zbog nje pitagorejska škola bila otvorena za žene i kao učenice i kao učiteljice.

Teano, 6. vek p.n.e.

Teano je rođena 546. p.n.e. u Krotonu, helenskom gradu u južnoj Italiji. Već je bila poznata po svojim razmišljanjima i teorijama, ali nakon što je upoznala slavnog Pitagoru, postala je njegova učenica i kasnije supruga. Bila je veliki matematičar, astronom i kosmolog. Njeno polje interesovanja je bilo harmonija brojeva. Veruje se i da je zaslužna za razvoj teoreme o harmoniji brojeva. Smatra se da je formulisala teoremu o zlatnom preseku - “φ”, koji je imao važnu ulogu u otkrivanju fizičkih zakona. Nakon Pitagorine smrti, škola i pitagorejci su bili izloženi političkom progonu. Veruje se da se Teano seli upravo na Samos sa grupom učenika, gde nastavlja istraživanja i vođenje škole.
Na ostrvu Samos, rodnom mestu Pitagore nalazi se statua posvećena Pitagori i Pitagorejcima. Mesto gde se nalazi spomenik je 1955. godine preimenovano u Pitagorion u njegovu i njihovu čast.

Mija, 6. vek p.n.e.

Mija, koja je najpoznatija po delu Pismo Filis, je bila ćerka Teano i Pitagore, filozofskog para koji je obeležio 6. vek i čiji rad je značajan u razvoju zapadne civilizacije do danas.
Mija je, prirodno pripadala pitoagorejskoj školi i bila aktivna, a u delu Pisma Filis, opisuje prijateljici po imenu Filis kako da odgaja dete i brine o njemu. Sve potrebe bebe moraju biti ispunjene u skladu i harmoniji. Staratelj mora biti umeren - pitagorejsko idealno ponašanje. Ona preporučuje umerenost u hrani, odeći i higijeni. Rekli bismo da su to počeci pedagogije.

Aspasija, 5. vek p.n.e.

Aspasija, (gr. Ἀσπασία), rođena 470. godine p.n.e. u Miletu, bila je jedna od najobrazovanijih i veoma uticajnih žena svog vremena. Sokrat je cenio njeno filozofsko znanje, a mnogi ugledni Atinjani dolazili su kod nje zbog njenog intelektualnog uticaja. Smatra se da je bila centar okupljanja mislilaca i umetnika u Atini, a neki izvori sugerišu da je vodila školu za žene. Aspasija je bila vrlo slobodoumna i radikalna za svoje doba, što se posebno ogleda u njenoj vanbračnoj zajednici s Periklom, udovcem, što je bilo neuobičajeno za društvene norme tog vremena.

Informacije o njenom životu dolaze iz različitih izvora, kao što su Platon, Ksenofont i Aristofan, ali svaki od njih piše o Aspasiji u kontekstu svoje kulture, što stvara izazove u tumačenju njenog stvarnog života. Iako o njenom životu postoji malo konkretnih podataka, njen intelektualni uticaj u društvu Atine i dalje se ne dovodi u pitanje.

Ono što stvara zabunu jeste način na koji je prikazana u atinskoj komediji, gde je često predstavljena kao kurtizana i ‘madam’. Ovaj prikaz deo je šireg društvenog stava prema ženama u Atini, gde su žene često korišćene kao simboli moralnih i društvenih tabu tema. Komedija tog doba imala je oštro kritički ton prema politici, s naglašenim seksualnim konotacijama. Moramo naglasiti da su dela komediografija tog perioda, kao što su Aristofanova dela (kao “Oblaci” i “Lizistrata”) bili politički orijentisana, koristeći satiru kao način kritike društvenih normi. Zbog njenog velikog uticaja u atinskom društvu, neki naučnici smatraju da je satira o Aspasiji bila pokušaj da se umanji njen stvarni uticaj. Nažalost, Aspasia nije jedina žena koja je okarakterisana kao kurtizana zbog svog uticaja, intelekta i ideja, a primer za to je i slavna Sapfo.

Hipatija, 4. vek n.e.

Hipatija iz Aleksandrije bila je jedna od najpoznatijih filozofa i naučnica starog sveta. Rođena u Aleksandriji, oko 360 godine, u vreme kada je hrišćanstvo počelo da menja kulturne i intelektualne tokove tadašnjeg sveta, Hipatija je uspela da postane vodeća figura u oblasti matematike, astronomije i filozofije.

Hipatija je bila učenica velikog matematičara i filozofa Theona iz Aleksandrije, a njen intelektualni rad obuhvatao je mnoge oblasti. Ona je učila i predavala filozofiju, posebno platonsku i aristotelovsku filozofiju, dok je istovremeno bila aktivna u astronomiji i matematici. Neka od njenih najvažnijih dela obuhvataju komentare na radove drugih velikih mislioca tog vremena, kao što su Platon i Aristotel. Takođe, Hipatija je radila na usavršavanju astronomskih instrumenata, uključujući astrolabe i sferne sfere, što je značajno unapredilo astronomiju toga doba.

Poznata je po tome što je utemeljila svoju filozofiju na racionalnom istraživanju i empirijskim dokazima, a njeno učenje je privuklo mnoge učenike i naučnike iz različitih delova Rimskog carstva. Njena škola u Aleksandriji bila je značajan centar za intelektualnu razmjenu, gde su se razmatrali filozofski i naučni problemi.

Međutim, Hipatija nije bila samo intelektualka; ona je bila i simbol borbe za očuvanje naučnih tradicija i slobode mišljenja u svetu koji je sve više postajao podložan religijskim i političkim uticajima. Nažalost, njena smrt 415. godine, kada je brutalno ubijena od strane hrišćanskih fanatičara, predstavlja tragičan kraj njenog života i simboličan trenutak u istoriji nauke i filozofije.

Iako je njen život bio obeležen nasiljem, njeno nasleđe živi kroz uticaj koji je imala na razvoj nauke i filozofije, kao i kroz obrazovanje novih generacija žena koje su se bavile filozofijom i naukom. Hipatija ostaje jedan od najvažnijih simbola borbe za nauku i intelektualnu slobodu u istoriji.

Hipatijina dela i izumi:
-Komentari na dela Platonov “Timaeus” i Aristotelov “Kategorije” – Hipatija je napisala komentare na ova filozofska dela, koji su pomogli u očuvanju i prenošenju učenja Platona i Aristotela kroz vekove.
-Poboljšanje astrolaba – instrument za merenje položaja nebeskih tela, koji je postao ključni alat za astronome u to vreme.
-Sferna sfera – alat za modelovanje neba, koji je koristila za objašnjenje astronomskih fenomena.
-Delo “Knjiga o računanju” – Iako nije sačuvano u potpunosti, zna se da je Hipatija radila na uvođenju metodologije za rešavanje matematičkih problema, uključujući geometrijske i algebarske.
-Delo o koničnim presecima – Hipatija je proučavala i razvijala teoriju koničnih presečaka, što je bio značajan doprinos u oblasti geometrije. Ovaj rad je postavio temelje za kasniji razvoj analitičke geometrije.
-Algebra i matematika – radila je na matematičkim izvorima, objašnjavajući i proširujući razumevanje problema i veza između aritmetike i geometrije.

Leontion, 4 vek p.n.e.

Leontion je zaista bila fascinantna figura iz antike, ali informacije o njoj su vrlo ograničene, što je čini pomalo misteroznom. Ipak, ono što znamo o njoj čini je značajnim delom filozofske istorije.

Leontion je živela u 4. veku p.n.e. i bila je učenica Epikura, osnivača filozofske škole epikurejaca. Iako su njeni spisi uglavnom izgubljeni, poznat je jedan fragment njenog pisma upućenog Epikuru, što pokazuje da je bila duboko angažovana u filozofiji i intelektualnim debatama svog vremena. Ovo pismo je vredno jer nam daje uvid u njen odnos sa Epikurom i njenu filozofsku orijentaciju.

Takođe, Leontion je bila poznata po tome što je kritikovala Teofrasta, filozofa koji je nasledio Aristotela u Liceju, čime je pokazala svoju nezavisnost mišljenja i kritički pristup prema tadašnjim filozofskim autoritetima. Nažalost, ostale informacije o njenom životu i delu su izgubljene, a istorija nije sačuvala više podataka o njenim specifičnim učenjima ili filozofskim doprinosima.

Iako nije ostavila veliku količinu pisanih tragova, njen uticaj kroz njeno učenje u Epikurovoj školi i njen kritički stav prema kasnijim filozofskim tradicijama govori o tome koliko je bila značajna u filozofskim krugovima tog vremena.

Arete, 5. vek p.n.e.

Arete iz Kirene, ćerka filozofa Aristipa, bila je ključna figura u filozofiji 5. veka p.n.e., koja je nastavila tradiciju svog oca, osnivača Škole iz Kirene. Njen otac, Aristipus iz Kijene je bio učenik slavnog Sokrata.

Iako su njena dela izgubljena, spominju je brojni istorijski izvori, među kojima su Diogen Laertius, Strabo, Aelius, Klemen Aleksandrijski, Teodoret iz Cira, Aristokles i Suda. U njenoj školi su, prema zapisima, učili neki od poznatih filozofa tog vremena, poput Teodora Ateista i Anikera. A ostalo je poznato da su 110 filozofa bili njeni direktni učenici.

Škola iz Kirene, koju je osnovao njen otac, bila je jedan od prvih filozofskih pravaca koji je sistematski proučavao ulogu uživanja i bola u životu. Filozofi ove škole tvrdili su da disciplina, znanje i postupci u skladu sa vrlinama, mogu dovesti do uživanja, dok negativne emocije poput besa i straha samo povećavaju bol. Ovaj filozofski pristup bio je jedan od prvih oblika hedonizma, koji je kasnije razvijan kroz vekove i ponovo postao značajan u 18. i 19. veku zahvaljujući filozofima poput Jeremyja Benthama.

Arete je rad ove filozofske škole obogatila i dodatnim aspektima, naglašavajući važnost racionalnog uživanja i njegovu povezanost sa vrlinama i moralnim ponašanjem. Njena filozofija nije samo glorifikovala uživanje, već je insistirala na tome da uživanje bude utemeljeno na racionalnim principima i etici.

Njen sin, Aristip II, nasledio je školu koju je Arete vodila, što je dokaz njenog trajnog uticaja na filozofsku tradiciju. Upravo njena sposobnost da stvori dugoročnu intelektualnu baštinu kroz školu i učenike doprinosi njenoj prepoznatljivosti u istoriji filozofije.

Iako su njeni radovi izgubljeni, Arete je bila poznata i cenjena od strane velikih filozofa, uključujući i Sokrata, Platon, a kasnije i Aristotela, koji su bili upoznati sa njenim učenjima i ulogom u filozofskim krugovima tog vremena. Njen uticaj je očigledan i u spisima kasnijih filozofa, kao što su Hrizip, Kleanthes i drugi filozofi Stoičke škole.

Posebno je bila poznata po svojim kritikama filozofskih ideja tog vremena, među kojima se izdvaja Teofrast, Aristotelov naslednik u Liceju. Arete je zamerala njegove stavove u vezi sa etikom i prirodom vrlina, što ukazuje na njen filozofski pristup i sposobnost da postavi izazove dominantnim teorijama svog doba.

Iako su njeni radovi izgubljeni, Arete je postavila temelje za razvoj filozofije vrlina i etike. Njeni učenici, među kojima su bili mnogi istaknuti filozofi, nastavljali su njen rad, oblikujući buduće filozofske škole i postavljajući temelje za dalji razvoj filozofije. U to vreme, kada su žene bile retko prepoznate kao intelektualni autoriteti, Arete je postavila temelje za kasnije mislioce i doprinela tome da se žene polako počnu prepoznavati u filozofiji. Iako njeno ime nije toliko poznato kao ime mnogih muških filozofa iz tog perioda, njeno filozofsko nasleđe svakako je oblikovalo istoriju filozofije.

Dodatna literatura i izvori:

Primarni izvori:

Diogen Laertije, Životi i mišljenja istaknutih filozofa – sadrži podatke o ženama u filozofiji, uključujući Temistokleju.
Plutarh, Život Perikla – pominje Aspasiju i njen intelektualni uticaj.
Klement Aleksandrijski, Stromata – beleži podatke o Pitagorejcima, uključujući Teano i druge žene filozofe.
Cicero, Tuskulanske rasprave – pominje Leontion i njen kritički stav prema aristotelovcima.

Sekundarni izvori i literatura:

Mary Ellen Waithe, A History of Women Philosophers, Volume 1: Ancient Women Philosophers 600 B.C. - 500 A.D. – iscrpno istraživanje o ženama filozofima u antičkoj Grčkoj i Rimu.
Sarah Pomeroy, Goddesses, Whores, Wives, and Slaves: Women in Classical Antiquity – analizira ulogu žena u antičkoj Grčkoj, uključujući i njihov doprinos filozofiji.
Lisa Shapiro (ed.), The Routledge Companion to Feminist Philosophy – sadrži poglavlja o ženama u filozofiji kroz istoriju, uključujući i antičku Grčku.
Rebecca Buxton & Lisa Whiting, The Philosopher Queens – moderniji pristup ženama u filozofiji, uključujući i one iz antičkog doba.
Ako želite da saznate više, ove knjige su odlična polazna tačka.

Fotografije:
- By Berthold Werner\, CC BY-SA 3.0\, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=71450629
- By Unknown artist - Jastrow (2006)\, Public Domain\, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1307582
- By Ángel M. Felicísimo - Astrolabio\, CC BY-SA 4.0\, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=46444536
- By Carole Raddato from FRANKFURT\, Germany - Double portrait of the poetess Sappho (?) and Alkios of Mytilene\, 2nd century AD from Italy\, Roman copy of a 4th century BC original\, Neues Museum\, BerlinUploaded by Marcus Cyron\, CC BY-SA 2.0\, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=30157740
- By Nicolas-André Monsiau - Own work\, Public Domain\, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=28482644